Sposób dochodzenia nieuregulowanej w terminie należności nie budzi większych wątpliwości. Pierwszym krokiem jest wezwanie do zapłaty, a w przypadku dalszej zwłoki - skierowanie sprawy na drogę sądową. Przepisy przewidują również uprawnienie domagania się przez wierzyciela wykonania świadczenia niepieniężnego. Możliwe jest zarówno dochodzenie realnego wykonania zobowiązania przez dłużnika, a także uzyskanie upoważnienia do wykonania czynności na jego koszt. Treść przysługującego roszczenia jest uzależniona od źródła zobowiązania.

Naprawienie szkody

Mocą wyroku wydanego w sprawie o zapłatę dłużnik zapłaci nie tylko zaległą należność, ale także naliczone od niej odsetki ustawowe za opóźnienie (bądź wyższe odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych) za okres od daty wymagalności do dnia spełnienia zobowiązania. Odsetki mają charakter odszkodowawczy, a mimo to Kodeks cywilny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.) przewiduje dodatkowo, że w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może również żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Odszkodowanie stanowi uzupełnienie roszczenia odsetkowego, a więc wierzyciel może dochodzić jedynie "nadwyżki" ponad kwotę odsetek.

W przypadku świadczeń niepieniężnych wierzyciel także może dochodzić przed sądem ich faktycznego wykonania. Stosownie do art. 477 K.c., znajdującego zastosowanie w przypadku zobowiązań, których źródłem nie jest umowa wzajemna, w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. W przypadku natomiast, gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

Popadnięcie w zwłokę przez dłużnika to podstawowa przesłanka roszczeń przewidzianych w przywołanym przepisie. W sytuacji jej ziszczenia wierzycielowi przysługują w sumie dwa odrębne żądania, tj. wykonania zobowiązania, a także naprawienia szkody wynikającej ze zwłoki. Zasądzenie odszkodowania jest uzależnione od wykazania przez wierzyciela wszystkich przesłanek odpowiedzialności kontraktowej, a więc wystąpienia zwłoki, zaistnienia szkody oraz normalnego związku przyczynowego między zwłoką a szkodą.

Zobowiązania wzajemne

Podobne uprawnienie na wypadek zwłoki dłużnika przysługuje wierzycielowi w przypadku zobowiązań wynikających z umów wzajemnych. Stosownie do art. 491 K.c., jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Obok żądania realizacji zobowiązania oraz odszkodowania za zaistniałą zwłokę wierzycielowi z umowy wzajemnej przysługuje również prawo odstąpienia od umowy. Warunkiem jest jedynie wyznaczenie dodatkowego odpowiedniego terminu na wypełnienie umowy i jego niedotrzymanie przez dłużnika.

Opóźnienie

Kodeks cywilny w przypadku niektórych umów uprawnia wierzyciela do odstąpienia od umowy już w przypadku wystąpienia samego opóźnienia. Dotyczy to umowy dostawy, o dzieło, a także o roboty budowlane.

W myśl art. 610 K.c. w sytuacji, gdy dostawca opóźnia się z rozpoczęciem wytwarzania przedmiotu dostawy lub poszczególnych jego części tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je dostarczyć w czasie umówionym, odbiorca może - nie wyznaczając terminu dodatkowego - odstąpić od umowy jeszcze przed upływem terminu do dostarczenia przedmiotu dostawy. Analogiczne uprawnienie przysługuje w przypadku opóźniania się przez dłużnika z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła czy robót budowlanych.

Wystąpienie opóźnienia po stronie dłużnika w przypadku tych umów uprawnia wierzyciela do odstąpienia niezależnie od tego, czy dłużnikowi można przypisać winę, a ponadto nie wymaga wyznaczenia dodatkowego terminu. Wierzyciel może jednak wybrać ścieżkę przewidzianą w art. 491 K.c.

Wykonanie zastępcze

Zgodnie z art. 480 § 1 K.c. w razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania polegającego na dokonaniu jakiejś czynności, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania tej czynności na koszt dłużnika. W myśl natomiast art. 480 § 2 K.c., jeżeli świadczenie, do którego zobowiązany jest dłużnik, polega na zaniechaniu, wierzyciel może, również zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.

W wypadkach nagłych natomiast wykonanie zastępcze możliwe jest bez upoważnienia sądu.

Wierzyciel chcący uzyskać sądową zgodę na wykonanie zastępcze musi wnieść w tym przedmiocie pozew. W jego treści konieczne jest dokładne określenie czynności, których dotyczy. Nie będzie wystarczające zawarcie wniosku o udzielenie upoważnienia do zastąpienia dłużnika. Po uzyskaniu pozytywnego rozstrzygnięcia, wierzyciel jest uprawniony do dokonania czynności osobiście lub przez podwykonawcę.

autor: Marta Bezulska-Powaga
Gazeta Podatkowa nr 12 (1991) z dnia 2023-02-09

Koszty niestanowiące kosztów podatkowych. Wszystko na ten temat w poradniku na GOFIN.pl

Odsetki