Jedną z metod rozliczania wzajemnych wierzytelności jest kompensata. W przypadku skompensowania się długu z wierzytelnością – wzajemne długi i wierzytelności pokrywają się i nie występuje konieczność ich opłacenia w pieniądzu.

Umowy barterowe (umowy, których przedmiotem jest wymiana świadczenia za świadczenia, bez udziału pieniędzy) oraz kompensata różnią się strukturą i formą. W przypadku barteru w jednej umowie występuje po obu stronach świadczenie niepieniężne. W przypadku kompensaty zawierane są dwie niezależne umowy, które są odrębnie wyceniane. Do kompensaty dochodzi wtórnie, po zawarciu odrębnie dwóch osobnych umów – jest to trzecie oświadczenie woli dotyczące wcześniej realizowanych czynności.

<<umowa barterowa a PIT
 

Podatnik jako przychód wykazać musi pierwotnie należną wierzytelność, z której nie uzyskał jeszcze przychodu (bo druga strona mu nie zapłaciła). Jako że przychodem są kwoty należne, choćby nie zostały jeszcze otrzymane – w chwili wymagalności świadczenia obaj podatnicy wykazują przychody.

Wycena umów odbywa się niezależnie – jeżeli strony pozostają podmiotami powiązanymi, to każda z nich musi zostać osobno poddana kontroli na rynkowość wyceny.

Gdyby kompensowane wartości nie pokrywały się – należy dokonać niezależnych rozliczeń pozostałych kwot.

Kompensaty nie można uznać za klasyczne umorzenie wierzytelności – gdyż występuje ono z obu stron. Zatem sama kompensata nie spowoduje powstania dodatkowo przychodu po którejkolwiek ze stron (por. np. Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie, 2 marca 2011 r., sygn.. akt IPPB3/423-850/10-2/GJ).

Kosztem w przypadku kompensaty – jest klasyczny koszt ponoszony przez obie strony umów. Rozliczenie przychodów i kosztów odbywa się na płaszczyźnie umów pierwotnych, a nie w związku z kompensatą wierzytelności.

Przykład

Kowalski dokonuje kompensaty wzajemnych należności z Jankowiakiem: jest dłużnikiem z tytułu umowy zakupu towarów za 3000 zł, a sam posiada wierzytelność na 3000 zł od Jankowiaka. Rozlicza się kasowo – Jankowiak wystawił mu pierwotnie FV na 3000 zł którą w dacie jej wystawienia Kowalski ujął w kosztach. Przychód w kwocie 3000 zł za dostawę towarów rozliczył w dacie wymagalności (kwotę należną). Kompensata spowoduje brak wzajemnych należności nieopłaconych, podatkowo jednak nie wpłynie na rozliczenia którejkolwiek ze stron.

Może się zdarzyć, że organ podatkowy podniesie wycenę danej umowy między podmiotami powiązanymi. Wówczas dla celów podatkowych dojdzie do wzruszenia wycen umów z jednej lub z dwóch stron.

Przykład

Kowalski i Jankowiak pozostają osobami powiązanymi ze sobą (członkowie najbliższej rodziny). Organ podniósł, że dokonali zaniżenia jednego ze świadczeń. W miejsce umowy na 3000 zł wycena powinna być dokonana w kwocie 30.000 zł i ustalił zaniżenie wartości przychodów po stronie Kowalskiego. Powyższa wycena wpływa na konsekwencje podatkowe, a nie cywilne – kompensata jest wiążąca, niemniej strony będą zmuszone dokonać korekt podatków (dookreślić wartość przychodu).